მართლმადიდებლობისა და კათოლიციზმის ურთიერთმიმართების ასპექტები

2025 წლის 6 დეკემბერს, კათოლიკე ეკლესიის დასავლეთ საქართველოს წარმომადგენლობის ორგანიზებით, ქუთაისში, აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, სულხან-საბა ორბელიანის გარდაცვალებიდან 300 წლისთავისადმი მიძღვნილი სამეცნიერო კონფერენცია გაიმართა. მასში მონაწილეობდა ისტორიის დოქტორი, პროფესორი ლაშა დეისაძე-შარვაშიძე – გთავაზობთ მის მოხსენებას.

მართლმადიდებლობისა და კათოლიციზმის ურთიერთმიმართების ასპექტები XVIII საუკუნის პირველი ნახევრის ქართულ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ სივრცეში

ავტორი: ისტორიის დოქტორი, პროფესორი ლაშა დეისაძე-შარვაშიძე

 XV საუკუნის მეორე ნახევრიდან, საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლის პარალელურად, როდესაც წარმოიქმნა ქართლის, კახეთისა და იმერეთის სამეფოები და ასევე სხვა ქართული სამთავროები, სამწუხარო ძვრები შეინიშნებოდა ქართველი ხალხის ეროვნულ ყოფიერებასა და შეგნებაში. ერთიანი სახელმწიფოებრიობის მოშლამ დიდწილად ასევე უარყოფითად იმოქმედა ერთიან ეროვნულ ცნობიერებაზე. აღნიშნული მდგომარეობა ქვეყანაში შეეხო ზოგად რელიგიურ ვითარებასაც, რომელიც შედარებით არაერთგვაროვანი გახდა, რასაც თავისი ობიექტური და სუბიექტური მიზეზები გააჩნდა.

 სამწუხაროდ, არც საქართველოს იმჟამინდელი ერთ-ერთი დაუძინებელი მტრის, ირანის წინააღმდეგ ბრძოლაში იყო ერთსულოვნება ქართველთა შორის. ერთ-ერთი ფრანგი მისიონერი წერდა: „შაჰის პოლიტიკა ქართველების მიმართ მეტად მოხერხებულია. ქართველებს შეეძლოთ ბევრი უსიამოვნება მიეყენებინათ /ირანისათვის/, თუ გაერთიანდებოდნენ. შაჰმა იცის, თუ როგორ უნდა ჩაშალოს მათი ერთიანობა ისე, რომ მის ინტერესებს მოემსახუროს. ის იმგვარად აწინაურებს ქართველ თავადებს, რომ მათ ავიწყდებათ თავიანთი სამშობლო, სარწმუნოება და შაჰის ერთგულნი ხდებიან. ყველაზე დიდი თანამდებობები იმპერიაში ეკუთვნით ქართველებს... რაც შეეხება სარწმუნოებას, ქართველები როგორც კი სპარსეთის სამსახურში დგებოდნენ, ნომინალურად უნდა გამაჰმადიანებულიყვნენ, მაგრამ ისინი ისლამის ერთგული მიმდევარნი არასოდეს არ იყვნენ“, - აღნიშნავდა ფრანგი მისიონერი (ი. ტაბაღუა, „მასალები XVIII საუკუნის პირველი მეოთხედის საქართველოს ისტორიისათვის“, 1982 წ. გვ. 20). თუმცა, შევნიშნავთ, რომ საქართველოს ისტორია არც ირანის წინააღმდეგ ბრძოლის საგმირო ფაქტებით არის ნაკლული.

იმავე პერიოდში უკვე მოჭარბებულ საგარეო აქტიურობას იწყებს რუსეთიც. დასავლეთ ევროპაში არსებობდა მოსაზრება, რომ რუსეთი აპირებდა ირანის, სომხეთისა და საქართველოს დაპყრობას, ხოლო ამის შემდეგ კონსტანტინეპოლზე გალაშქრებას (მ. ქიქოძე, „ვახტანგ VI-ის სახელმწიფოებრივი პოლიტიკა“, 1988 წ. გვ. 38). რუსეთი რელიგიური თვალსაზრისით ირანისთვის ასოცირდებოდა მართლმადიდებლობასთან და ამიტომ ირანი საქართველოში განსაკუთრებული სიმწვავით დევნიდა მართლმადიდებლობას. ქართლსა და კახეთში ვრცელდებოდა ისლამი. ამ ფონზე ქართველი მოსახლეობის ნაწილი ქრისტიანად დარჩენის მიზნით კათოლიციზმს ან მონოფიზიტობას იღებდა.

XVII საუკუნის შუა პერიოდს მიეკუთვნება ცნობილი ქართველი სახელმწიფო და საეკლესიო მოღვაწის, ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის (იგივე ნიკიფორე ირბახი) გამონათქვამი: „ჩვენის თვალით ვხედავთ, რომ მრავალნი ქართველნი სომხდებიან, უმეტესი ნაწილი კი თათრდება, მაშ გაფრანგება რაღად უნდა დაეშალოთ?!“, - აცხადებდა ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი. ამ შემთხვევაში, ვინაიდან ქართველთა ეთნიკურობა ერთმნიშვნელოვნად ასოცირდებოდა მართლმადიდებლობასთან, ამიტომ „სომხობა“ ნიშნავდა მონოფიზიტობის მიღებას, „თათრობა“ - ისლამზე გადასვლას, ხოლო „გაფრანგება“ აღნიშნავდა კათოლიციზმის მიღებას.

   „საქართველოს ისტორიის ნარკვევებში“ ვკითხულობთ: „XVIII საუკუნის დასაწყისში ქართლის სახელმწიფოს მმართველი ზედა ფენა თანდათან ცვლიდა თავის დამოკიდებულებას რომისადმი და კათოლიციზმისკენ იხრებოდა. საქართველოში ევროპული ორიენტაცია წარმოიშვა. ეს უკანასკნელი ღრმად მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო. XVII საუკუნის პირველ მეოთხედში კახეთის ტრაგედია, როგორც ცნობილია, რუსეთა მეფის მფარველობის ძიებას მოჰყვა. როდესაც რუსეთი უშუალოდ მოადგა კავკასიონს, ქართველთა მართლმადიდებლობა ირანისათვის კიდევ უფრო საშიში გახდა. მართლმადიდებლური „გურჯისტანი“, როგორც ხანგრძლივმა ისტორიულმა პრაქტიკამ ცხადყო, მიუღებელი აღმოჩნდა და ახლა ირანი ქართლის გაკათოლიკებას ნაკლებ საშიშად მიიჩნევდა. რასაკვირველია, ირანელ და თურქ ასიმილატორებს არც ევროპული სახელმწიფოების გავლენა აწყობდათ საქართველოში, მაგრამ , მათი აზრით, ორიენტაცია ევროპაზე შეაჩერებდა უფრო სახიფათო და რეალურ საშიშროებას - რუსეთის დამკვიდრებას კავკასიაში...

 „მუსლიმანი მეფეების“ ეპოქაში გამრავლდნენ კათოლიკეთა მისიონერები... განსაკუთრებით მფარველობდნენ კათოლიკე მისიონერებს ვახტანგ V-ის (შაჰ-ნავაზი) მემკვიდრეები... საფიქრებელია, რომ ქართველებს კათოლიკური ევროპა ირანთან საკუთარი ურთიერთობის ნორმალიზაციისათვის უნდოდათ. იმ მიზნით, რომ ირანს (სავარაუდოდ, თურქეთსაც) აშკარად დაენახა ქართველების გამიჯვნა რუსეთისაგან - მზად იყვნენ უარი ეთქვათ მართლმადიდებლობაზე კათოლიკური ტიპიკონის სასარგებლოდ. ქართველი პოლიტიკოსები, როგორც ჩანს, ფიქრობდნენ, რომ ევროპაზე ორიენტაცია არ „გააღიზიანებდა“ ირანს, რადგან XVIII საუკუნის დასაწყისში ევროპა მახლობელი აღმოსავლეთის ქვეყნებისთვის ჯერ კიდევ შორეული მეზობელი იყო“, - აღნიშნულია ხსენებულ საისტორიო ჩანაწერში („საქართველოს ისტორიის ნარკვევები“, IV, 1973 წ. გვ. 406).

 წარმოდგენილი ჩანაწერის მიხედვით იკვეთება, რომ XVIII საუკუნეში საქართველოში კათოლიციზმი გარკვეულწილად განიხილებოდა, როგორც პოლიტიკური საშუალება და ერთგვარი გზა დასავლეთ ევროპასთან დაახლოების მიზნით, რათა რუსეთის, ირანისა და ოსმალეთის გარემოცვაში მყოფ ქართველებს რეალური პოლიტიკური დახმარება მიეღოთ დასავლეთ ევროპული სახელმწიფოებისგან.

ასევე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ იმ პერიოდში ქართველთა შორის მართლმადიდებლობა და კათოლიციზმი განიხილებოდა, როგორც იდენტურ ან ძალზედ მსგავს ქრისტიანულ მიმდინარეობებად. კათოლიკეს უწოდებდნენ მართლმადიდებლური ლიტურგიკულ-ტიპიკონური სარწმუნოებრივი წეს-ჩვეულებების იმ ქართველს, ვინც რომის პაპს აღიარებდა მსოფლიო ეკლესიის მეთაურად.

აღნიშნულთან დაკავშირებით ცნობილი მეცნიერი და ქართველი კათოლიკე მღვდელი მიხეილ თამარაშვილი წერდა: „საქართველოს რომთან შესაერთებლად სხვა არაფერი მოეთხოვებოდა იმის გარდა, რომ პაპი ეცნო მსოფლიო ეკლესიის თავად და მისთვის მორჩილება გამოეცხადებინა, შემდეგ კი ყველა ქართველს შეეძლო კათოლიკე ყოფილიყო და თავის წესსა და ეკლესიაშივე დარჩენილიყო. ესრეთი შეერთება შეიძლება ბევრისგან შეუნიშვნელად და უცნობელიც დარჩენილიყო...

შევნიშნოთ აქ ესეც, რომ საქართველოს ეკლესია ისე დაშორებული არ არის რომის ეკლესიას, როგორც სხვა ტომების ეკლესიებია, რადგან მტკიცედ აქვს დაცული მსოფლიო კრებათა დადგენილი ყველა დოგმები, ამიტომ რომის ეკლესია მას არ უწოდებს ერეტიკ-მწვალებლად, როგორც სხვა ტომთა ეკლესიებს უწოდებს, არამედ უხმობს მარტო გაყრილად... სწორედ ამ დოგმატობრივი ერთობის მიზეზია, რომ დღესაც კონსტანტინოპოლში ქართველთ კათოლიკის ტიპიკონის ბერები ხმარობენ შეუცვლელად ყველა იმ ლიტურგიის ქართულ წიგნებს, რაც დაბეჭდილია რუსეთსა და საქართველოში და რასაც დღეს საქართველოს მთელი სამღვდელოება ხმარობს“, - აღნიშნავდა მიხეილ თამარაშვილი (მ. თამარაშვილი, „ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის“, 1902 წ. გვ. 55). 

აქვე ჩვენი მხრივ შევნიშნავთ, რომ ობიექტური და ცხადი გარემოებების გამო ვერ გავიზიარებთ მღვდელ მიხეილ თამარაშვილის მოსაზრებას მართლმადიდებლობისა და კათოლიციზმის „დოგმატური ერთგვარობის“ შესახებ, მათ შორის საქართველოს მაგალითზეც. აღმოსავლეთის მართლმადიდებელი ეკლესია (რომლის ნაწილია საქართველოს სამოციქულო მართლმადიდებელი ეკლესია) მთელი რიგი დოგმატური სწავლებებით განსხვავდება დასავლეთის კათოლიკე ეკლესიის დოგმატური სწავლებებისგან, თუმცა, მიხეილ თამარაშვილის ზემოთ მოხმობილ მოსაზრებაში შეგვიძლია ამოვიკითხოთ ის გარემოებაც, რომ ქართველთა ნაწილის მხრიდან კათოლიციზმის ფორმალური თუ არაფორმალური მიღებით არ ზიანდებოდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ორგანიზაციული სისტემა, არამედ ეს გარემოება გარკვეულწილად, ფორმალური მხრივ ხელშემწყობი ფაქტორიც კი იყო საქართველოში მართლმადიდებლობის შენარჩუნებისათვის, მაშინ, როდესაც მონოფიზიტურ სარწმუნოებაზე გადასული ქართველი მყისიერად და ერთმნიშვნელოვნად ხდებოდა ეჩმიაძინის სომხური საკათოლიკოსოს იურისდიქციის მრევლი და ყოველგვარ სარწმუნოებრივ კავშირს წყვეტდა საქართველოს სამოციქულო მართლმადიდებელ ეკლესიასთან.

 სომხურ სარწმუნოებრივ და შესაბამისად სომხურენოვან ტიპიკონზე გადასული ქართველები დენაციონალიზაცის განიცდიდნენ და ქართველ ერს ეკარგებოდნენ - ისინი ფაქტობრივად სომხდებოდნენ, ხოლო საქართველოში არსებულ კათოლიკე ეკლესიაში თავისუფლად შესაძლებელი იყო ქართულენოვანი ტიპიკონის გამოყენება. აქედან გამომდინარე, XVIII საუკუნის ურთულეს ვითარებაში მყოფ საქართველოში, კათოლიციზმის ფორმალური თუ პირდაპირი მიღების საზრისი იყო ის, რომ ქართველ ერს აეცილებინა ერთი მხრივ გამუსლიმება და მეორე მხრივ დენაციონალიზაცია, რაც იმჟამინდელი ქართველი პოლიტიკური მოღვაწეების უმთავრეს მიზანს წარმოადგენდა.

1713 წელს ქართლში გადაწყდა, რომ დასავლეთ ევროპის კათოლიკურ სამყაროში გაგზავნილიყო ელჩობა სულხან-საბა ორბელიანის მეთაურობით. ამ ელჩობის მიზნები ერთნაირად უმნიშვნელოვანესი და საჭირბოროტო გახლდათ, რომელთა შორის ერთ-ერთი უმთავრესი იყო, რომ ირანს ქართლის სამეფო ოფიციალურად ეღიარებინა ქრისტიანულ სახელმწიფოდ და ასევე ირანის ტყვეობაში მყოფი ქართლის მეფის, ვახტანგ მეექვსის გამოხსნა და სამშობლოში დაბრუნება. ქართველთა ელჩობას მიაჩნდა, რომ ვახტანგ მეექვსის გამოხსნისათვის საკმარისი იქნებოდა სამასი ათასი ფრანგული ეკიუ, რომლის მიღების სანაცვლოდ, ქართლში დაბრუნებული მეფე ვახტანგ მეექვსე მიიღებდა კათოლიკურ აღმსარებლობას. შესაბამისად, კათოლიციზმის მიღება XVIII საუკუნეში მცხოვრებმა ქართველების ნაწილმა, განსაკუთრებით პოლიტიკოსებმა და დიპლომატებმა, რომელთა შორის ერთ-ერთი მოწინავე გახლდათ სულხან-საბა ორბელიანი, დაუკავშირეს ჩვენი ქვეყნისთვის საჭირო პოლიტიკური მიზნების განხორციელებას, ასევე ისლამის გავრცელების საფრთხის თავიდან აცილებასა და ქრისტიანობის შენარჩუნებას იმჟამინდელი საგარეო საერთაშორისო ვითარების ფონზე, რაშიც უნდა ვიგულისხმოთ, როგორც ირანის მისწრაფება ისლამის გავრცელების მხრივ, ასევე იმჟამინდელი დასავლეთ ევროპული სახელმწიფოების ინტერესი კათოლიციზმის გავრცელების მიმართულებით. ეს უკანასკნელი კი ქრისტიანობის შენარჩუნების ფონზე, პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად მისაღები იყო ქართლის იმჟამინდელი პოლიტიკური მაღალი წრისათვის, რომელსაც ჩვენი ვარაუდით, კათოლიციზმი დიდწილად მიაჩნდა მართლმადიდებლობის მსგავს ევროპულ სარწმუნოებრივად სახეობად. საქართველოში მოსახლეობა მასობრივად კათოლიციზმზე არ გადასულა.

ჯერ კიდევ 1709 წლით დათარიღებულ რომის პაპ კლიმენტი მეთერთმეტისადმი გაგზავნილ წერილში, რომლის ავტორად მიხეილ თამარაშვილს სრულიად საფუძვლიანად მიაჩნდა სულხან-საბა ორბელიანი, ვკითხულობთ: „ოღონდ ეს ვინცავინ აქ მართლმადიდებელნი არიან, ამათზე თქვენი ლოცვა და საქმითაც მოხმარება იყოს. ხილული მტრებისაგან დიდს ჭირში არიან. ყოველ ცოდვილთ უცოდვილესი ორბელისშვილი სულხან, ყოფილი მონაზონი საბა“. ამ წერილიდანაც ცხადია, რომ ის ქართველები, რომლებიც კათოლიკე პაპის მოიმედენი იყვნენ, როგორც ლოცვით, ასევე საქმით, კვლავ მართლმადიდებლებად იწოდებოდნენ. მღვდელი მიხეილ თამარაშვილი წერდა, რომ სულხან-საბა ორბელიანმა კათოლიციზმი მიიღო 1692 წელს, თუმცა, ასევე აღნიშნავს სხვა ცნობასაც, რომელიც ამ ფაქტს გადმოსწევს ხუთი წლით ადრე და მითითებულია 1687 წელი ((მ. თამარაშვილი, „ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის“, 1902 წ. გვ. 324).

რაც შეეხება გავრცელებულ ცნობას, დასავლეთ ევროპაში განხორციელებული ელჩობიდან დაბრუნებული სულხან-საბა ორბელიანის ქართველთა მხრიდან დევნის გამო კათოლიციზმის მიღების მიზეზით, არავითარი სამეცნიერი საყრდენი და დამაჯერებელი საფუძველი გააჩნია. სულხან-საბას დევნიდნენ ირანის მიერ მხარდაჭერილი სომხები, რომლებსაც მიაჩნდათ, რომ ქართველებს კათოლიციზმი კი არ უნდა მიეღოთ, არამედ სომხური მონოფიზიტური სარწმუნოება.

1724 წელს სულხან-საბა ორბელიანი წავიდა რუსეთში, სადაც გარდაიცვალა 1725 წელს და დაკრძალეს იქვე, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მოსკოვის ყოველთა წმიდათა სახელობის მართლმადიდებლურ ტაძარში.

XVIII საუკუნის პირველი ნახევრის ქართულ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ სივრცეში მიმდინარე პროცესების ის ასპექტები, რომლებიც შეეხება მართლმადიდებლობისა და კათოლიციზმის ურთიერთმიმარებას, ცხადს ხდის, რომ ხსენებულ პერიოდში ქართველთა გარკვეული ნაწილის (მეტადრე პოლიტიკოსთა და დიპლომატთა წრეებიდან) კათოლიციზმის მიღებამ ან მისდამი დადებითმა დამოკიდებულებამ გარკვეულწილად განაპირობა საქართველოში არაქრისტიანული რელიგიური მიმდინარეობების მასობრივი გავრცელების შეკავება და თავის მხრივ მართლმადიდებლობასთან ერთად და მის გვერდით ასევე ხელი შეუწყო ქართველი ხალხის ეროვნული თვითმყოფადობის შენარჩუნებას.

catholic.ge